محمد قزوینی

میرزا محمدخان قزوینی (زاده ۱۲۵۶ خورشیدی - درگذشته ۶ خرداد ۱۳۲۸ خورشیدی) ، معروف به علامه قزوینی، پژوهشگر فرهنگ و ادب ایران بود.                                                                                                                                                          

زندگی نامه

او در محله دروازه قزوین تهران بدنیا آمد. پدرش و اجدادش از اهل قلم و فرهنگ بودند. جد او ملا عبدالعلی قزوینی از دانشمندان قزوین بود . پدرش ملا عبدالوهاب قزوینی معروف به «ملا آقای قزوینی» اصلا اهل بلوک بشاریات (اکنون بخش بشاریات) بود که با کوشش شخصی صاحب مرتبه‌ای در دانش و ادب شد و به تهران آمد و در مدرسه معیرالممالک درس می‌داد . او در عین حال در دارالتالیف و دارالترجمه ناصری در تدوین نامه دانشوران شرکت داشت.

پدر محمد قزوینی در ۱۲۶۷ در گذشت . محمد در این زمان دوازده ساله بود و به کمک شمس‌العلما بجای پدر در تدوین نامه دانشوران شرکت کرد تا کمک معاش خانواده باشد. او صرف و نحو و فقه و کلام و حکمت را نخست نزد پدر و سپس نزد استادان دیگر مانند شیخ فضل‌الله نوری و میرزا حسن آشتیانی و ملا محمد آملی تحصیل کرد. او از محضر ادیب پیشاوری و شیخ هادی نجم‌آبادی نیز برخوردار شد. در مدرسه معیرالملک حجره‌ای گرفت و طلبه شد. زیر نظر شمس‌العلما در علوم اسلامی و هیئت و ریاضی و تاریخ و تاریخ ادب و رجال و عروض و قافیه متبحر شد. بعد در مدرسه آلیانس تهران به فراگیری زبان فرانسه پرداخت. همچنین به آموزش عربی به دوستان و آشنایان جوان خود پرداخت . محمدعلی فروغی و برادرش ابوالحسن فروغی از او عربی آموختند و خود به دیگر معلومات او ، از جمله در زبان فرانسه، افزودند. پدر فروغی‌ها یعنی میرزا محمدحسین فروغی او را به همکاری در روزنامه تربیت تشویق کرد و او را با روش کار و تحقیق ادبی و تاریخی اروپائیان آشنا ساخت. بزودی شهرتی در زمینه‌های مختلف ادبی پیدا کرد و بخصوص در نحو عربی چهره‌ای شاخص شد. در تالیف بخش تاریخ اسلام در کتاب تاریخ مفصل ایران که کتاب درسی مدارس بود شرکت داشت. با این‌همه چون در ایران کاری در خور خود نمی‌یافت برای دیدن برادر خود که به لندن رفته بود از راه روسیه و آلمان و هلند از ایران خارج شد.

خبر خروج او از ایران وقتی به برادرش رسید که او اتفاقی در منزل علاءالسلطنه، سفیر ایران، با ادوارد براون آشنا می‌شد. براون با شنیدن این خبر و اطلاع از علاقه او به تحقیق و تبحر او در علوم ادبی و تاریخی خواستار آن شد که پس از ورود او به لندن با او ملاقات کند. محمد قزوینی پس از ورود به لندن در دانشگاه کمبریج با براون آشنا شد. همین آشنایی و دیدن کتابخانه بزرگ کمبریج که دارای کتاب‌های کمیاب عربی و فارسی بود او را چنان مشتاق به اقامت در آن‌جا کرد که به قول خودش «[خیال]...اهل وطن و خانواده را...به‌کناری» گذارد و بیست سال در خارج به پژوهش مشغول بود.

مدتی در لندن، سپس در پاریس به تحقیق پرداخت . پیش از شروع جنگ جهانی اول به برلن رفت و بخاطر شروع جنگ و مشکلات مسافرت ناچار تا پایان جنگ در آنجا ماند . در برلن با سیدحسن تقی‌زاده نزدیک بود و در انتشار مجله کاوه همکاری داشت.

او در دوران طولانی اقامتش در خارج با ایران‌شناسان و پژوهشگران نامداری مانند کلمان هوار ، آدریان باربیه دومنار ، ادوارد زاخائو ، اویگن میتووخ و هارتمان و البته با ادوارد براون آشنایی و مکاتبه داشت.

پس از بازگشت به ایران نیز کار تصحیح و تحقیق متن‌های قدیمی را ادامه داد و مقالات زیادی نوشت.

علامه محمد قزوینی در ۶ خرداد سال ۱۳۲۸ در تهران درگذشت و در شاه‌عبدالعظیم در کنار مزار شیخ ابوالفتوح رازی دفن شد. محمدتقی بهار قصیده معروف خود را با مطلع:از ملک ادب حکم‌گزاران همه رفتند شو بار سفر بند که یاران همه رفتند


در سوگ او سرود.

دانشگاه تهران کتابخانه شخصی او را برای کتابخانه دانشگاه تهران خریداری کرد.